Yusufeli ve Yusufeli Barajı

İnşaat Mühendisi Naci Özen'in Yusufeli Barajı ile ilgili değerlendirme yazısı:

YUSUFELİ VE YUSUFELİ BARAJI

Yusufeli ve Yusufeli Barajı ile ilgili kişisel değerlendirme ve fikri yardım çağrısı ;

Hiçbir siyasal dernek ve parti üyesi değilim. Bu değerlendirme ailemden aldığım terbiye, devletimin eğitim kurumlarından tahsil ettiğim bilgi ve eğitim, yaşadığım deneyimler ve yaradılışımın verdiği kişisel yapının güdüsüyle hazırlanmıştır.Hiçbir kişisel ve kurumsal öneriye muhatap olmadım.Bu bildiri dolayısıyla resmi, gayri resmi daire, kurum ve kuruluşların hakkımda vereceği ceza ve kararlara, boynuma asılacak her türlü yaftaya ve muhtaç olduğum şu andaki işimden uzaklaştırılmaya hazırım.

Bu bildirideki değerlendirme ve tahminler başta Ülkemin bildiğim büyük barajların kıdemli mühendislerinden; biyologlarından konuyla ilgili ulaşabildiğim profesörlerden, girişimcilerinden, işletmecilerden, hukukçularından bölgede görev yapan Turizm yetkilisi ile o bölgenin bulunmaz saygıdeğer toprakla uğraşan ve ticaret hayatını ayakta tutan insanlarından elde ettiğim bilgiler ve çalışma hayatımın verdiği deneyimler sonucunda tarafımdan yapılmıştır.Hiç kimseyi sorumluluk altında tutmaz.Benim bildiklerimin ve inandıklarımın özetidir.Yurttaşlık ve meslek onuru sorumluluğu taşıdığım için hazırladım.

Yusufeli Artvin İli coğrafyasının üçte birinin yönetildiği bir İlçedir.Çoruh nehrinin kolları tarafından bölünen beş ana bölge içinde yüze yakın çay ve dere vadilerinde yerleşik her biri en az bin yıllık, 61 köyün hemen hemen ortasında bir yerdedir.Tarihi boyunca 5 kere yer değiştirerek bir köyün mahallesi olan bugünkü yerine 1950’de gelmiş, nüfusu 1956’da 1400, 1970’lerde 4000 ve 1993 senesinde de 6000’e ulaşmış, o tarihten sonra Baraj tehdidinin ciddileşmesi üzerine bugün ancak 6300’e ulaşabilmiştir.Bu İlçe merkezinin nüfusu gündüz 10.000’e ulaşabilmektedir.Baraj tehdidi nüfusunun 20.000’e ulaşmasına mani olmuştur.

İlçe bir vadi ve yamaç köyleri idare merkezi olup kendine ait tarım ve sosyal kültüre sahiptir.Türkiye’de suçun en az işlendiği yerdir.Yıllarca misafir mahkum barındırmış olan hapishanesi 5 yıldan beri boştur.Geceleri sebze ve meyvenin caddede bırakıldığı, öğleyin dükkan kapılarının çekilmediği bu büyüklükteki tek İlçesidir.İlçe halkı Çoruh tipi tarım, gurbetçilik ve devletin hiçbir katkısı olmadan hızla gelişen turizmle geçinmektedir.Toprakları mineral yönünden son derece zengin, senede 9 kere yonca ve üç kere kültür bitkisi ürünü alınabilen Akdeniz dışında Akdeniz iklimine sahip tek bölgedir.İlçe hudutları içinde kültür bitkisi olarak limon, zeytin, pirinç, buğday, çavdar, kayısı, elma, armut,kiraz dahil her çeşit Anadolu meyvesi yetişir.Dağların da her tür yabani meyve bitkisi ve çok çeşitli yabani hayvan mevcuttur.Mayıs ayından Eylül ayı sonuna kadar taze kiraz yenebilmektedir.Vadiler tabii bir sera olup Çoruh Vadisi yamaçlarında suyun gidebildiği her taşın üstü her bayır Yusufeli’li için tarım alanıdır. Organik tarımla bir dönümden 20 tonun çok üstünde domates veya 8-10 ton fasulye alınabilmektedir.

Bölge pirinçle buğdayın aynı tarladan aynı yılda alındığı tek yer olup kendine ait Yusufeli zeytini, Yusufeli pirinci ve Yusufeli üzümü ve diğer kültürel bitkilerle bölge insanı tarım hayatını sürdürür.

İl turizm yetkilisinin çok kısıtlanmış tahminine göre önümüzdeki 10 yıl içinde Yusufeli bölgesine ve inanılmaz güzellikteki Kaçkarlara gelecek turist sayısı 40.000 olan bugünkü rakamlardan en az 500.000’e ulaşacaktır.Çünkü alternatif turizmin iki ayrı kolu dağ yürüyüşü (trekking) ve Salcılık (rafting) yalnız Yusufeli’nde yapılabilmektedir.Ayrıca bölge tarihi eser zenginidir.Dini turizm hareketleri de hızla çoğalmaya başlamıştır.

Danıştay 10.Daire tarafından 01.07.2005 tarihinde iptal edilen 50 yıl önceki parametre hiyerarşisine dayanarak 1982’de çevreyi tanımayan kişiler ve kurumlar tarafından planlaması yapılan Yusufeli Barajı 17 köyü tamamen veya kısmen etkilemekte, kıymetli tarım alanlarının tümünü ve ekilebilir alanların da çok büyük kısmını yutmaktadır.Bu bölgeyi 5 parçaya bölmekte ayrıca bölgenin kendi içinde ve dışındaki irtibatlarını yok etmektedir.

Bu baraj ayrıca teknik problemlere gebedir.Ülkemiz jeomorfolojik açıdan karışık bir yapıdadır.Bu barajın yapılmak istendiği vadi jeolojik sürprizlerle doludur.Baraj 270m. yükseklikte kil çekirdekli kaya dolgu tipinde olup bu yükseklikte Türkiye’de bu tip baraj yapılmamıştır.Türkiye’nin zamanında biten bildiğim tek büyük kaya dolgu barajı 170m. yükseklikteki Atatürk barajıdır.Gövde dolgusu 7 sene sürmüştür.Sonunda beklenen oturma 6m.olmuştur.Yusufeli baraj gövdesinin aynı tempoda doldurulması halinde gövde inşası, sürprizler olmazsa, 11 sene sürecek ve beklenecek oturma 9m. olacaktır.Gövde dolgusunun 13 sene sürmesi halinde beklenen oturma denenmiş boyuta gelecektir.Derivasyon Tünelleri , temel kazısı, enjeksiyon perde çalışmaları en az 2,5-3 sene sürecektir.Yani bu barajın elektrik üretmesi için geçmiş en iyi uygulamaya göre 15 sene beklemek gerekecektir.Bunun 20 seneyi bulması beklenebilir haldir.Ayrıca sağlıklı çekirdek kili çevrede yoktur.

Yapımı devam etmekte olan Deriner barajının çevreye, Artvin ve Erzurum ekonomilerine verdiği zararı hesaplamak benim alanım değil, ancak 400.000 nüfuslu Erzurum şehrinin Yusufeli Çoruh vadileri ürünleri sayesinde sebze ve meyveyi hem lezzetli hem de yarı fiyatından daha ucuza yediğini herkes öğrenebilir.Artık ucuz meyve sebzeyi Erzurumlu unutacaktır.Ayrıca Erzurum’un Karadeniz’e en güvenli çıkış yolu bu vadidir.15-20 sene sürecek bu inşaat döneminde Erzurum ekonomisinin ne kadar zarar göreceğini uzmanları hesaplayabilir.Yusufeli insanına vereceği sosyal, kültürel ve ekonomik zararı hesaplayamam.

Şimdi bu barajın milli ekonomiye ve sosyal hayata getireceği kayıplar ve mali yükleri hesaplamaya çalışalım.Bu barajın Ülkemize kaybettirdikleri :

A-Çevre, sosyal ve kültürel kayıplar :

1-Dünyada ve Ülkemizde benzerleri çok kıt bulunan Çoruh Kültürünün sosyal ve fiziksel varlıklarının tümü yok olacaktır.
2-Bu barajla 28.000 olan Yusufeli ile nüfusunun pek muhtemel 20.000’i bölgeyi terk edecektir.
3-Çevre ve yaban hayatın vadilere muhtaç bölümü yok olacak iklim menfi yönde değişecekse Çoruh Vadisinin doğal sera vasfı yok olacaktır.
Bu 3 hususun Ülkeden götüreceklerinin neler olacağını uzmanları hesaplamalıdır.

B-Milli ekonomik kayıplar : (Kişisel tahminlerimdir)

Milyar USD
1-Artvin-Erzurum halkının ve ekonomisinin kayıpları 0, 500-
2-Bölgeyi yaşatan ve çok hızlı gelişen turizmin kaybı (15 yılda) 1,350-
3-Mevcut ve ekilebilir tarım alanlarını ve ticari hayatın kaybı 2,000-
4-Bölge insanının üretemezlik kaybı (boşta gezmenin götürdükleri) 0,100-

C-Barajın yapımının Ülkeye getireceği mali yükler : En az (milyar USD) Muhtemelen

1-Baraj ve santralin inşası için 2 2,5
2-Yusufeli’nin kamulaştırma giderleri 1 1,5
3-Yeni Yusufeli’nin inşası 0,5 0,5
4-Yutulan 120km yolun A.B standartlarında inşası 1,2 1,5
5-Yutulan enerji nakil hatlarının yeniden inşası 0,3 0,3
Toplam………………………………………...............……………..5,0 6,3
Yapım müddetince (en az 15 yıl) yapılan harcamaların faizi 5,0 7,0
(Türkiye’mizin 345 milyar USD borca, senede 36,6 milyar USD faiz ödediğini biliyoruz.)
İşin bitiminde toplam parasal yük 10,0 13,3
Bu santralin gücü 540 MW senelik üretimin 1,75 GWh’dir.Yapımı halinde;
1-KW kurulu güç başına harcama :
En az ( 10 milyar USD/540 MW ) = 18.500 USD
Muhtemelen ( 13 milyar USD/540 MW ) = 24.000 USD
2-Senelik 1 KWh üretim için yatırım maliyeti :
En az (10 milyar USD/1,75 GWh ) = 5,7 USD
Muhtemelen (13 milyar USD/1,75 GWh)= 7,4 USD olacaktır.
Bu tesisin senelik ürettiği elektrik enerjisi 1,75 GWh’tir.1 KWh elektrik enerjisi fiyatını 7 cent kabul edersek yıllık getirisi 122,5 milyon USD olacaktır.

Ve bu tesis her sene 10 milyar USD’nin yıllık faizini (takriben 1 milyar USD) karşıladıktan sonra kendisini amorti edecektir.Edebilirse eğer!
Yatırımın yıllık faizi 1 milyar USD , üretim 122,5 milyon USD !
Öte yandan özel sektör Doğu Karadeniz bölgesinde elektrik enerjisi üretmek üzere yamaç santralleri kuruyor.İki örnek veriyorum;

1-Giresun’un Doğusundaki bir derede yamaç santralı :

Yatırım bedeli faiz dahil :31 milyon USD
Kurulu güç: 34 MW
Yıllık üreteceği enerji : 80 MWh

Yani :
Yıllık üretim için yatırım 1 KWh: : 31 milyon USD/80MWh = 0,39 USD
1 KW kurulu güç için yatırım : 31 milyon USD/34 MW = 912 USD
2-Artvin’de :
Yatırım bedeli faiz dahil 13,5 milyon USD
Kurulu güç 9 MW
Yıllık üretim 50 MWH
Yani :
Yıllık 1 KWh üretim için yatırım : 13,5 milyon USD/50MWH = 0,27 USD
1 KW kurulu güç için yatırım : 13,5 milyon USD/9 MW = 1500 USD

Bu santrallere göre Yusufeli barajı en iyimser hesaba göre en az (5,7/0,39)=15 misli pahalı bir yatırımdır.

Bu iki santralde diğer kayıplar yok denecek kadar az, insanların göçü yok, çevre kaybı yok, üretim en geç 3 sene içinde sağlanıyor.Yusufeli barajının ve santralinin üreteceği enerjiyi üretmek için o coğrafyada yapılacak yatırımın bedeli en çok kurulu güç başına hesabı ile en pahalısı 1500x540=810 milyon USD yıllık 1 KW enerji için 1.750.000x0,39=690 milyon USD ‘yi geçmemesi gerekir.Kaldı ki Yusufeli Barajının ürettiği enerji bedeli borcunun faizinin ancak 1/7’sini karşılayabildiğinden o barajın yapılması, devamlı artan borç batağına girmek demektir.Yerinden yurdundan edilen binlerce insan, Ülkenin gelir kaybı kültürel kayıp tarihi eserlerin kaybı, çevre kaybı komşu il merkezlerinin ekonomik kayıplar hesaplanamayan büyük kayıplardır.
Bu barajın Mansaptaki barajlara katkısı konuşulacak kadar olmayacaktır.Kaldı ki düzensiz akış yapan kolların menbalarında yapılacak barajlar hem küçük (çevreye daha az zararlı) hem taşkın koruma görevi görecekler, aynı zamanda akış düzenlemesi yapacaklardır.Hem de erozyon toprakları (rusubat) daha yakın zamanda tarıma açılabilecek yerlerde tutulacak,Çoruh vadisinin çok kıymetli bölümü de taşkından korunacak mansaba doğru yapılacak su yapılarının inşası kolaylaşacaktır.
Bu barajın “sınır aşan sular” la ilgili gelecekte doğacak sorunu önleme veya sorun yaratma hususunda hiçbir katkısı yoktur.Komşu Ülkenin Çoruh Nehri’nin sularına ihtiyacı yoktur.Çoruh Nehri’nin getirdiği toprağı ister.Suyun akmaması, komşu Ülkenin kıymetli tarım alanlarını arttıracaktır.Ayrıca komşu Ülke tatlı su zengini olup, tatlı su işgallerinden kurtulmanın yollarını aramaktadır.Bunu anlamak için komşu Ülkenin coğrafyasına bakmak yeterlidir.
Günümüzde büyük barajlar artık yapılmıyor.Suyun akışının düzenlenmesi için daha medeni, daha ekonomik, daha üretken çevreyi geliştiren imkanlar vardır.Bir barajın yapılma süresinde bu imkanlar çok daha düşük maliyetlerle kullanılabilir.Bu havzada baraj yapma zarureti varsa feyezanı çok olan kolların manbalarındaki barajlar öncelikle düşünülmelidir.

Elektrik enerjisi üretmek için artık baraj yapma ihtiyacı doğuran parametreler ortadan kalkmıştır.Çünkü enterkonekte hatlar sayesinde sınırlı bölge için üretim zarureti yoktur.Üretilen her büyüklükteki mevsimsel enerji her yere her ülkeye taşınabiliyor.Ayrıca daha büyük kurulu güçlü santral yapmak baraj yapmaktan çok daha düşük maliyetlidir.

Büyük barajların moda olmaya başladığı dönemlerde Ülkenin nüfusu 10 milyon civarındaydı.Bugün 80 milyona yaklaşıyor.Yani insanın kaçınılmaz muhtaç olduğu tarım alanlarına ihtiyacı en az 8 misli artmıştır.Yani suyu Ülkenin yararına kullanmayı görev edinenler değişen parametreleri en azından 50 yıllık gelecek içinde tahmin etmeleri gerekir.100 sene önceki parametrelere göre plan yapanlar Ülkelerine hizmet edemediklerini anlamalıdır.

Barajların güvenliğinin sorgulandığı dünyamızda jeolojik yapısı her zaman sürprizlerle dik yamaçlarla dolu bir vadide 270 metre yükseklikte kil çekirdekli kaya dolgu baraj yapmaya kalkanlar bundan seneler önce İtalya’da yaşanan baraj faciasını hatırlamalıdır.Kaldı ki bu barajın mansabında aynı tehlikeden bir kıyametin tetikleyicisi olabilecek başka barajın varlığı da unutulmamalıdır.
Kilit baraj kavramı “baraj yapma hummasına” yakalanmış insanların fikir jimnastiğinin frenidir.Eğer bir baraj kendinden sonraki barajların kilidi ise ve bu kavramı millete sunanlar neden menbadaki barajlardan başlamıyorlar?”Kilit baraj” kavramı düzenli akışın temini için kullanılıyorsa düzensiz akışı yaratan sebepleri ortadan kaldırmanın hem daha ucuz hem daha kısa zamanda hem de çevreyi, havzayı zenginleştiren yöntemleri niçin düşünmüyorlar?

Özet olarak; elektrik üretmek için “baraj yapma tutkusuna esir olanlar kendilerini sorgulamalıdırlar, baraj yapmayı akıllarından geçirenler bu Ülkenin borç batağında olduğunu keyfiliğe, gösterişe harcanacak bir kuruşunun olmadığını ve Çoruh nehrinin enerjisinin elektriğe dönüşmesi için baraj yapmak mecburiyetinin olmadığını unutmamalıdırlar.

Çözüm; düşünme ataletinden kurtulup, örneklerde olduğu gibi orta ve yukarı Çoruh enerji havzasını yeniden değişen parametreler hiyerarşisine dayalı olarak mümkünse barajsız, feyezanı çok olan kolların üzerinde öncelikle küçük barajlar ile yeniden planlanması.Bu şekilde bir tek dev bir santral yerine havzaya dağılmış, ekilebilir alanları da sulanabilir hale getiren küçük ve orta büyüklükte yamaç santrallarının yapılması halinde hem yatırım maliyetleri çok düşecek, kamulaştırmalar yok denecek seviyeye inecek yeni kıymetli sulanabilir, Çoruh tipi tarım alanları oluşacak bölgede turizmden kaynaklanan hareket güçlenecek bölgenin özel kültürü korunacak daha önemlisi bölge insanı henüz anlayamadığı turist tercihlerinin farkına varıp yurdunda kalacak veya yurduna dönecektir.Böylelikle kamunun yatırımları da bölge insanının kahredicisi değil ihya edicisi olacaktır.Ülke de daha kısa zamanda muhtaç olduğu elektrik enerjisine kavuşacaktır.

Devlete saygısı ile seçkinlik kazanmış olan Yusufeli’li şu sorunun cevabını ilgililerden beklemektedir.Muratlı’yı Borçka’yı Artvin’in aşağı mahallelerini İspir’i kurtaran devlet yöneticisi Yusufeli’ni neden boğuyor?Hem de bedelini yedi ceddine ödetiyor.

Yusufeli’li Ülkenin neresine giderse gitsin kaç para alırsa alsın, bu barajın Ülkeye yükleyeceği borçtan torunlarını bile kurtaramayacaktır.

Bu Ülkenin kıt kaynaklarıyla bilim, tahsil etmiş bilim adamı ve meslek unvanı taşıma onuruna sahip olan ve bu unvanın yükünü yine bu ülkenin fakir insanına taşıtan her kademede ve her unvandaki bilim adamını, mühendisi, planlamacıyı, çevreciyi, hukukçuyu Ülkeme yapılan bu akıl almaz kötülükten kurtarmak için bu yatırıma karar verenlere ve icra edeceklere fikri yardıma çağırıyorum.

Yarın çocuklarımıza torunlarımıza ve daha sonrakilere bakacak yüzümüzün kalmasını istiyorum.

Çağırıma ilgi duyanlara selamlarımı, sorumluluk duyanlara saygılarımı sunuyorum.

Adres : Nispetiye cd.Özden sok.
Poyraz apt. No : 14
Rumeli Hisarüstü/İstanbul
Gsm : (0537) 201 66 89
İnşaat Mühendisi
(İ.T.Ü.T.O.-1967)
Dip. no : 2217 O. no: 5680